MS Hastalığı (Multipl Skleroz) Nedir?
Multipl skleroz (MS), sinirlerin etrafını saran “miyelin” adını verdiğimiz kılıfı etkileyen bir merkezi sinir sistemi (beyin ve omurilik) hastalığıdır. Hastalık, bağışıklık sistemi hücrelerinin miyelin kılıfına ve merkezi sinir sistemi yapılarına zarar vermesi sonucu gelişir. Hasar oluşan bölgelerle ilişkili işlevlerde kayıplar saptanırken; MR tetkiklerine bakıldığında “plak ya da lezyon” olarak tanımladığımız, hastalıktan etkilenen bölgeler oluştuğu görülür. Multipl skleroz hastalığında merkezi sinir sisteminin herhangi bir bölgesi tutulabilir. Bu nedenle hastalık bulguları çok değişkenlik gösterebilir. Hastalık genellikle yeni bulguların ortaya çıktığı atak (relaps) dönemleri ve bunu izleyen ataksız dönemler (remisyon) ile karakterizedir. İlerleyen yıllarda bazı MS’li bireylerde, hastalık ilerleyici (progressif) şekle de dönüşebilmektedir.
Atak Nedir?
Atak, yeni bir nörolojik yakınmanın eklenmesi ya da eski yakınmaların kötüleşmesi ile karakterize bir durumdur. Herhangi bir tablonun atak olarak tanımlanabilmesi için en az 24 saat sürmesi gerekir. O sırada hastada bir enfeksiyon ve yüksek ateş tablosu söz konusu ise; “yalancı atak” tablolarının gelişebileceği de akılda tutulmalıdır. Gelişen yakınmalarınızın atak olup olmadığı konusundaki kararı mutlaka doktorunuzun vermesi uygundur.
MS Hastalığı (Multipl Skleroz) Nedenleri Nelerdir?
Multipl skleroz’un kesin nedeni bilim dünyası için hâlâ bir bilinmez olsa da bu konuyla ilgili pek çok araştırma devam etmektedir. MS’in bağışıklık sisteminin, sağlıklı merkezi sinir sistemi yapılarına saldırısı ile gelişen, immün kökenli bir hastalık olarak kabul edilir. Bağışıklık sisteminin bu şekilde hareket etmesine neyin sebep olduğu tam olarak bilinmemektedir, ancak güncel veriler bağışıklık sistemi ile birlikte genetik ve çevresel faktörlerin hastalık oluşumunda rol oynadığını düşündürmektedir.
MS Hastalığı Belirtileri Nelerdir?
Multipl skleroz belirti ve semptomları, etkilenen sinir liflerinin yerleşimine bağlı olarak kişiden kişiye değişir. Multipl skleroz belirtilerinin şiddeti, atakların sıklığı ve atak görülme aralıkları da hastadan hastaya farklılık gösterir. Sıkça görülen bulgular aşağıda listelenmiştir:
- Tipik olarak vücudunuzun bir yarısı ya da bir uzvunda meydana gelen uyuşma veya güçsüzlük
- Belirli boyun hareketlerinde, özellikle boynun öne eğilmesinde meydana gelen elektrik çarpması hissi
- Denge bozukluğu ya da koordine hareketlerde bozulma
- Kısmi veya tam görme kaybı (Genellikle bir göz etkilenir ve hastalar çoğunlukla göz hareketleri sırasında aynı gözde ağrı oluştuğundan söz eder.)
- Uzun süreli çift görme
Multipl skleroz semptomları ayrıca şunları içerebilir:
- Konuşma bozukluğu
- Baş dönmesi
- Vücudunuzun bazı bölgelerinde karıncalanma veya sinirsel ağrılar
- Cinsel fonksiyon, bağırsak veya mesane fonksiyonuyla ilgili sorunlar
MS Hastalığı Kimlerde Görülür?
MS genellikle gençlerde 20-40 yaş arasında ortaya çıkmaktadır. Ortalama tanı yaşı otuzlu yaşlardır. Hastalık kadınlarda erkeklere oranla daha sık gözlenmektedir. Hastalığın çocukluk ya da ileri yaşlarda da başlayabileceğine dikkat edilmelidir.
MS Risk Faktörleri Nelerdir?
- Cinsiyet: Kadınlarda, tekrarlayıcı tip (ataklarla seyreden) MS, erkeklerden 2-3 kat daha fazladır.
- Aile öyküsü: Ebeveynlerinizden veya kardeşlerinizden biri MS hastası ise hastalığa yakalanma riskiniz biraz daha yüksek olabilir.
- Sigara içmek: Sigara içenlerde, sigara içmeyenlere göre, ataklarla seyreden MS gelişim riski daha yüksek bulunmuştur. MS tanısı alan ve sigara içmeyi sürdüren bireylerde hastalığın daha aktif seyrettiği de çalışmalarla gösterilmiştir.
- D Vitamini: Düşük D vitamini seviyelerine sahip olmak ve yetersiz güneş ışığı almak daha yüksek MS riski ile ilişkilidir.
- Irk: Beyaz ırk, özellikle Kuzey Avrupa kökenli olanlar, MS geliştirme açısından en yüksek risk altındadır. Asya, Afrika veya Kızılderili kökenli insanlar en düşük riske sahiptir.
- İklim: MS sıklığı ekvatordan uzaklaştıkça artmaktadır.
- Bazı otoimmün hastalıklar: Tiroit hastalığı, pernisiyöz anemi, sedef hastalığı, tip 1 diyabet veya inflamatuar bağırsak hastalığı gibi başka otoimmün rahatsızlıklarınız varsa MS geliştirme riskiniz biraz daha yüksek olabilir.
- Bazı enfeksiyonlar: Enfeksiyöz mononükleoza neden olan virüs Epstein-Barr dahil olmak üzere çeşitli virüsler MS ile ilişkilendirilmiştir. Bu konuda çalışmalar devam etmektedir.
MS Tanısı Nasıl Koyulur?
MS tanısı; uzman hekimlerce detaylı bir anamnez (hastalık hikayesi), nörolojik muayene ve belirli testlerin ardından diğer hastalıkların dışlanması sonrasında konulabilir. Yapılan değerlendirmeler güç, denge, koordinasyonun yanında, zihinsel, duygusal ve dilsel işlevlerle ilgilidir; bunlarla birlikte refleksler, yürüme, görme ve diğer duyulara dair değerlendirme testlerini de içermektedir. Detay olarak ise tanı koymak için nöroloji uzmanımız;
- Belirtilerinizi dikkatle sorgular.
- Yürüme, kas gücü, refleksler ve dokunma duyusu gibi fonksiyonlarınızı test eder.
- Görme keskinliğinde azalma, göz dibi anormallikleri, anormal göz bebeği yanıtları ve göz hareketleri açısından değerlendirir.
- MS lezyonlarını araştırmak için beyin ve omurilik manyetik rezonans (MR) görüntülemelerinizi planlar.
- Anormal immün belirteçlerin değerlendirilmesi ve tanının kesinleştirilmesi için belden su alma işlemini (Lomber Ponksiyon) ve alınan beyin-omurilik sıvısının incelemesini yapar,
- Diğer hastalıkları dışlamak amacıyla ayrıntılı kan testleri ve bazı elektrofizyolojik testler (VEP, SEP gibi) uygular.
MS Hastalığı Tedavisi Nasıl Yapılır?
MS hastalığını tamamıyla durduracak net bir tedavi yoktur; ancak farklı tedavi seçenekleri ile hastalığın kontrol altına alınması sağlanabilir. Erken dönemde ataklar kontrol altına alınabildiğinde, olası hasar da azaltılabilmektedir. Bağışıklık sistemini düzenleyici tedaviler atak sıklığını ve şiddetini azaltır veya hastalığın ilerleyişini yavaşlatabilir. Belirtilere yönelik örneğin yorgunluk, kas sertliği, ağrı, idrar ve gayta inkontinansı (tutamama) ve duygu durum değişiklikleri için tedaviler de mevcuttur. İlaç tedavisi yanında fizik tedavi yöntemleri de zayıf kasların güçlenmesine katkıda bulunarak, hastanın yaşam kalitesini artırabilmektedir. MS hastalarının ve ailelerinin doğru bilgilendirilmesi ve moral destek sağlanması, tedaviyi olumlu yönde etkilemektedir. Her hastada farklı seyreden bir hastalık olduğundan, tedavi her hastanın var olan semptomlarına göre şekillendirilmektedir.
MS Tanısı Almış Kişi Sayısı Ne Kadardır?
MS’in şu anda dünyada yaklaşık olarak 3,5 milyon, Türkiye'de ise yaklaşık 70 bin kişiyi etkilediği tahmin edilmektedir.
MS Hastalığı Ölümcül müdür?
Hayır. Aksine, MS’li hastaların beklenen yaşam süresi geçmişten bugüne zamanla artmıştır. Bunun; tedavideki gelişmeler, iyileştirilmiş sağlık hizmetleri ve yaşam tarzı değişikliklerinden kaynaklandığına inanılmaktadır. Araştırmalar, MS'li kişilerin ortalama yaşam süresinin, hastalık komplikasyonları veya diğer tıbbi durumlar nedeniyle genel popülasyondan yaklaşık yedi yıl daha az olduğunu göstermektedir. Bu komplikasyonların çoğu önlenebilir veya yönetilebilir. Genel sağlık ve zindeliğe dikkat etmek, kalp hastalığı ve felç gibi yaşam beklentisinin kısalmasına katkıda bulunabilecek diğer tıbbi durumların riskini azaltmaya yardımcı olabilir. Çok nadir durumlarda MS, hastalığın başlangıcından itibaren hızla ilerleyebilir ve ölümcül olabilir.
MS Hastalığı Bulaşıcı ya da Kalıtsal mıdır?
Hayır. MS bulaşıcı veya doğrudan kalıtsal değildir. Araştırmalar, genetik faktörlerin ve belirli çevresel faktörlerin belirli bireyleri hastalığa daha duyarlı hale getirebileceğini göstermektedir. Ancak, genetik faktörlerin MS’li bireyin çocuk sahibi olmasına engel olacak düzeyde rol oynamadıkları net bir şekilde bilinmektedir.
MS Ruhsal bir Hastalık mıdır?
Hayır. MS, merkezi sinir sistemini etkileyen bir hastalıktır. Birincil olarak akıl sağlığını etkileyen bir hastalık değildir. Ancak, hastalık sürecinde bazı hastalarda depresyon ve bilişsel bozulmalar (konsantrasyon güçlüğü, unutkanlık gibi) gelişebilmektedir.
Stres ve Sıkıntı MS Gelişiminde Rol Oynar mı?
MS’in nedeni stres değildir. Ancak MS hastaları şunu bilmelidir ki; stres ve MS ilişkisi konusunda pek çok çalışma ve uzman görüşü bulunmaktadır. Bu nedenle stres ile başa çıkmak ve stresi iyi yönetmek son derece önemlidir.
MS Hastaları Yaşam Kalitesini Arttırmak ve Hastalığın Etkilerini Azaltmak için Neler Yapmalıdır?
Sağlığınız için yararlı davranışlarda bulunarak MS bulgularınızı azaltabilir; sağlık durumunuzu ve yaşam kalitenizi yüksek tutabilirsiniz.
Ayrıca;
- Fizyoterapi: Denge problemleri ve kuvvetsizlik gibi MS bulgularınızın bir kısmını azaltabilir. Fizyoterapistiniz bazı hareket teknikleri veya ekipmanlarla günlük aktivitelerinizi daha kolay yapmanızı sağlayabilir. Bu konuyu nöroloğunuz ile mutlaka görüşün.
- Sıcaktan sakınma: Sıcak su, sıcak banyo, sıcak hava veya ateş çoğu hastanın şikayetlerinde artışa neden olur. Öğle sıcağından, sıcak banyodan, kaplıca ve ılıcalardan, saunadan uzak durun. Bunların yerine soğutucu ped kullanabilir; ılık banyo ve soğuk içecekleri tercih edebilirsiniz.
- Sağlıklı ve dengeli beslenme: MS’li hastalara önerilen diyet tüm erişkinlere önerilen diyetin aynısıdır. Bol miktarda sebze ve meyve, yüksek lifli gıdalar, bol tahıl tüketimi, yağ, şeker ve tuz oranını azaltmak temel beslenme prensibi olmalıdır. Kilo almamak ve normal kilonuzu korumanız da önemlidir.
- Sigarayı bırakmak: Eğer sigara içiyorsanız hemen bırakmalısınız. Yeni çalışmalar sigaranın MS kötüleşmesini hızlandırdığını ortaya koymaktadır.
- Egzersiz: Egzersiz genel olarak sağlığa katkıda bulunmaktadır. Aynı zamanda uykunuzu, duygu durumunuzu ve işlevselliğinizi de düzenler. Egzersiz programına başlamadan önce nöroloğunuzla mutlaka görüşün.
- Stresi iyi yönetmek: Stresin MS hastalığını kötüleştirdiğine dair kesin kanıtlar olmasa da kimse stres altındayken iyi hissetmez! Gevşeme yöntemlerinin öğrenilmesi, yüzme, yürüyüş gibi uygun sporlar, bilişsel kayıpları geciktirecek hobiler, değiştirilemeyecek durumların kabul edilmesi, hayatı kolaylaştırmak, stresle başa çıkmaya yardım edebilir.
COVID-19 Döneminde MS Hastaları Nelere Dikkat Etmeli?
Bu dönemde hastalar hekimlerine danışmadan ilaçlarını kesmemelidir; ilaçları kesmek hastalığın şiddetlenmesi ya da ilerlemesine yol açabilir. Bu dönemde MS atağı geçiren hastaların hafif ataklarını ilaçsız atlatabilmeleri için yatak istirahati önerilir. Ancak ağır ataklarda kortizon kullanmak gerekir. Var olan hijyen ve sosyal mesafe kurallarının yanında; iyi beslenme, bol su içme, yeterli uyku ve kontrollü sosyal hayat büyük önem taşırken, ayrıca hastaların kendilerine önerilen ve öğretilen egzersizleri mutlaka yapmaları büyük önem arz eder.
MS Hastalarının COVID-19 Aşısı Olmasında Herhangi Bir Sakınca Var mı?
Multipl skleroz (MS) hastalarının da COVID-19 aşılarını yaptırmaları önerilmektedir. MS tanılı bireyler, kronik hastalık kapsamına girerek aşılanmada 3. aşama grup içerisinde yer almıştır ve 28 Mart 2021 tarihi itibarı ile aşı randevuları verilmeye başlanmıştır.
Gerek Uluslararası Multipl Skleroz Federasyonu’nun (MSIF) 5 ve 18 Mart 2021 tarihli; gerekse Amerika Birleşik Devletleri Ulusal MS Derneği’nin 18 Mart 2021 tarihli MS’li kişilerde COVID-19 aşılarının kullanımı ile güncellemelerinde (13 Ocak 2021 tarihli ilgili ilk önerilerinin ardından) MS’li kişilerin bu aşıları olmaları önerilmekte ve mevcut aşıların güvenli olduğu vurgulanmaktadır. Bu önerilerinde MSIF tüm aşılarla ilgili bilgi verirken, Amerika Birleşik Devletleri Ulusal MS Derneği ise ABD’de şu an için var olan BioNTech-Pfizer ve Moderna (mRNA) aşıları ile yakın zamanda onay alan Johnson & Johnson aşılarının güvenle yaptırılabileceği ve yaptırılmalarının da uygun olduğunu belirtmektedir.
Bugüne kadar gerek yurt dışında mRNA/inaktif COVID-19 aşıları olan MS’li kişilerde, gerekse ülkemizde sağlık çalışanı olmaları nedeniyle COVID-19 aşısı olan MS’li kişilerde MS atağının tetiklenmesi yönünde bir gözlem olmamıştır. Dolayısıyla bu aşıların MS atağı tetikleme olasılıkları ciddi bir risk olarak gözükmemektedir.
Aşı olan MS’li kişilerde herkeste olduğu gibi aşıya bağlı 1-2 gün sürebilecek ateş, halsizlik, baş ve vücut ağrıları olabilir. Bu sırada mevcut veya daha önce yaşanmış MS belirtilerinde geçici bir artış gözlenebilir. Olası yan etkiler için hastanın durumu izlenmeli ancak endişe edilmemelidir.
Sonuç olarak, 2021 Ekim ayı itibariyle elde edilen veriler ışığında, MS’li kişilerin inaktif virüs (Çin-Sinovac) veya mRNA teknolojilerine dayalı (BioNTech-Pfizer ve Moderna) aşılarını yaptırmalarını önermekteyiz.
Prof. Dr. Ayşe Altıntaş
Alihan Dursun