Kronik obstrüktif akciğer hastalığı (KOAH)
KOAH Nedir?
KOAH’ın açılımı; Kronik Obstrüktif Akciğer Hastalığı’dır. Hastalığın isminde bulunan ‘kronik hastalık’ terimi; hastalık belirtilerinin ortaya çıkması için bir bekleme dönemi olan, kesin tedavisi olmayan uzun vadeli hastalıkları tanımlar. ‘Obstrüktif’ akciğer hava yollarındaki tıkanmayı ifade eder. KOAH, öncelikle sigara dumanı, hava kirliliği ve zararlı gazlara maruz kalma gibi nedenlere bağlı ortaya çıkan, bronş (hava yolu) ya da alveol (hava keseciği) anormalliğinden kaynaklanan, ilerleyici hava yolu tıkanıklığı ile seyreden ve nefes darlığı, öksürük, balgam gibi uzun süre var olan şikayetlere sebep olan bir hastalıktır. Hastalığa sebep olan maruziyetler ortadan kaldırılmaz veya tedavi verilmez ise sinsice ilerlemeye devam eder.
KOAH sık görülen bir hastalıktır, her 10 yetişkinden birinde vardır. Yılda yaklaşık 3 milyon ölüme neden olmaktadır. Dünyada en yaygın görülen 3. ölüm nedenidir.
KOAH Neden Olur?
Hastalığın en önemli sebebi sigara içmek, sigara bağımlılığıdır. Ayrıca hastalık gelişiminde genetik ve çevresel faktörler rol oynamaktadır. Sigaraya başlama yaşı, duman maruziyetinin yoğunluğu, toplam içilen sigara miktarı hastalığın gelişmesini ve ilerlemesini etkilemektedir. Sigara dumanına pasif maruziyet, mesleki ve kimyasal maruziyetler, toz, odun ateşi ve tezek gibi biyoyakıt dumanı maruziyet ile de KOAH gelişebilir. Yaklaşık olarak 20 yıl boyunca günde 1 paket sigara içiminden sonra ortaya çıkmaya başlar. Eğer içilen sigara miktarı günlük 1 paketten fazla ise daha erken ortaya çıkabilir. Sigara dumanı veya diğer zararlı kimyasal maddeler hava yolları ve hava keseciklerine dolar ve zamanla yapılarını bozar. Böylece hava yollarının (bronşların) inflamasyonu ile tıkayıcı ‘kronik bronşit’, hava keseciklerinin harabiyeti ve parçalanması ile ‘amfizem’ oluşur. Harabiyet ilerledikçe akciğerlerden kana oksijen geçişi azalır ve oksijensiz kaldıkça vücudun işleyişi bozulur. Oluşan bu harabiyet sigara bırakılsa bile tamamen normale dönmez ancak sigara bırakılmaz ise hızla ilerler.
KOAH Risk Faktörleri Nelerdir?
- Sigara içmek: Sigara içimi en iyi bilinen risk faktörüdür. KOAH hastalarının yaklaşık %80’inde sigara içme öyküsü vardır.
- Sigaraya pasif maruziyet: Sigara içmeyenlerde, özellikle de çocuk/genç yaşta sigara içilen ortamda dumanına maruz kalınmasıyla KOAH riski artar.
- Mesleksel tozlar, duman ve gazların solunması: Maden, tekstil, çimento, tahıl işçiliğinde, odun, kağıt imalatında çalışanlarda; iş yeri ortamında toz, duman ve gazlara maruz kalanlarda KOAH riski artar.
- İç ve dış ortam hava kirliliği: Kentlerdeki hava kirliliği ve ısınma ya da yemek pişirme amacıyla çalı, çırpı, tezek yakmak, tandırda yemek pişirmek ve bunların dumanına maruz kalmak KOAH gelişimine hem de hastalığın alevlenmesine neden olur.
- Cinsiyet: KOAH, erkeklerde sigara kullanım sıklığı ve mesleksel maruziyetler sebebiyle daha sık görülmekteydi. Ancak kadınlarda sigara içiminin yaygınlaşmasıyla günümüzde kadın ve erkeklerde toplumdaki sigara içme dağılımına göre değişmekle birlikte hastalık eşit oranlarda görülmektedir.
- İleri yaş: Yaşlanmak ve yaş alma sırasındaki maruziyetler KOAH riskini arttırır.
- Alfa-1 antitripsin eksikliği: Bu proteininin eksikliği, KOAH gelişimine neden olan şu an için bilinen tek genetik bozukluktur. Genç yaşta KOAH tanısı konulan ve amfizemi olan hastalarda araştırılmalıdır.
- Düşük sosyoekonomik durum: KOAH hastalarının %90’ından fazlası düşük ve orta gelirli ülkelerde yaşamaktadır.
- A, C, E vitaminlerinin eksikliği ve alkol kullanımı da KOAH için risk faktörlerindendir.
KOAH Belirtileri Nelerdir? Nasıl Anlaşılır?
KOAH belirtileri genellikle yavaş yavaş ilerler ve zamanla şiddetlenir. Hastalarda en sık görülen yakınmalar şunlardır:
- Nefes darlığı; özellikle fiziksel aktiviteler, efor sırasında görülür ve gittikçe ilerler. Hastalık ilerledikçe kişi günlük işlerini yapamaz duruma gelebilir.
- Kronik öksürük, sık balgam çıkarma
- Özellikle nefes verirken hırıltı
- Eforla göğüste sıkışma hissi
Hastalığın ilerlemesi veya alevlenme durumunda bu şikayetler daha da artış gösterir. Hastalığın alevlenmesi, enfeksiyon eklenmesi durumunda balgam miktarında normal zamandakine göre artış ve balgam renginde, kıvamında koyulaşma görülebilir. Oksijen seviyesinde düşme ortaya çıkabilir.
Hastalığın ileri dönemlerinde oksijen düşüklüğüne bağlı şu şikayetler de görülebilir: dilde, dudaklarda, parmak uçlarında morarma, baş ağrısı, çarpıntı, terleme, geceleri uykusuzluk, gündüzleri uyuklama, unutkanlık, dikkatsizlik, sinirlilik, halsizlik, yorgunluk, zayıflama.
KOAH Tanısı Nasıl Konulur?
KOAH ilerleyici ve geri dönüşü olmayan bir hastalıktır. Bu sebeple tanısını erkenden koymak hastalığı kontrol altına almak ve ilerleme hızını azaltmak için önemlidir. Nefes darlığı, kronik öksürük, balgam çıkarma şikayeti olan ve/veya hastalık için risk faktörlerine maruziyeti olan kişilerde KOAH’tan şüphelenilerek tanı için testler yapılmalıdır. Hastalığın tanısı için solunum fonksiyon testleri kullanılmaktadır. Bu test ile hava yollarında geri dönüşümlü/dönüşümsüz tıkanıklık olup olmadığı anlaşılır. Eğer geri dönüşümlü olmayan hava yolu tıkanıklığı saptanırsa KOAH tanısı konulabilir. Ayrıca KOAH’ın seviyesi de (hafif / orta / ağır / çok ağır) bu teste göre belirlenir.
Ayrıca radyolojik görüntülemeler KOAH için ipuçları verebilir. Akciğer grafisi veya bilgisayarlı tomografi ile akciğerlerdeki yapısal değişiklikler görülür.
Kan testleri, enfeksiyon veya diğer hastalıkları ekarte etmek için kullanılabilir.
“KOAH başlangıcı” tabiri, solunum fonksiyon testinde düşüklük olmayan, KOAH tanısı konulamayan ancak sigara içen, KOAH semptomlarına sahip olan ve bilgisayarlı tomografide amfizem bulunan kişiler için kullanılmaktadır. Sigara içmeye devam etmek akciğer hasarını arttıracağından bu kişiler ilerleyen dönemde KOAH tanısı alabilir.
KOAH Nasıl Tedavi Edilir?
KOAH tedavisinde kullanılan ilaçlar hastalığı tamamen iyileştirmez, hastalığı ortadan kaldırmaz. Tedavi ile amaç; şikayetleri, belirtileri azaltmak, hayat kalitesini arttırmak, hastalık ilerlemesini yavaşlatmak ve KOAH ataklarının önüne geçmektir. KOAH’ın en önemli ve temel tedavisi sigaranın bırakılmasıdır. Diğer önemli nokta hava kirliliği ve kimyasal maruziyetinden uzak durmaktır.
İlaç tedavisi kararı hastanın şikayetlerine ve KOAH nedeni ile atak geçirme durumuna göre planlanır. Tedavide kullanılan ilaçların büyük çoğunluğu solunum yolu ile kullanılan inhaler ilaçlardır. Bu ilaçlar direkt olarak akciğerlere etki ederler, yan etkileri oldukça azdır. İlaçların düzenli kullanılması gerekmektedir. Bağımlılık yapıcı etkileri yoktur. Bu ilaçların cihazının hasta için doğru seçimi ve hastanın cihazı doğru kullanması tedavide çok önemlidir.
Çok ağır KOAH’ı olan ve kandaki oksijen düzeyleri düşük olan hastalara evde uzun süreli oksijen tedavisi ve ev tipi ventilatör cihazları planlanır.
KOAH hastalarında fiziksel aktivite de çok önemlidir. Kişiye özel planlanmalıdır. Genel yaklaşım olarak haftada en az beş gün ve günde 30 dakikalık fiziksel aktivite önerilmektedir. Aynı zamanda nefes egzersizleri, pulmoner rehabilitasyon yapılması da önemlidir.
KOAH tedavisinde bazı durumlarda bronkoskopik ve cerrahi tedavi yöntemleri de tercih edilebilmektedir.
KOAH hastalarında grip, zatürre, COVİD ve 50 yaş üstü KOAH hastalarında zona aşıları önerilmektedir. Ayrıca eğer daha önce aşılanmamış ise boğmaca, difteri ve tetanoz aşısı da önerilmektedir.