Tükenmişlik (Burnout) Sendromu Nedir?
Tükenmişlik her ne kadar yaşamın her noktasında (anne babalık, öğrencilik, askerlik, ev kadınlığı vb) görülebilirse de genellikle tanımı gereği işyerinde yaşanan bir durum olarak ele alınır. İş yerinde kişiyi ileri derecede yorgun düşürecek kadar yoğun, uzun süreli ve iyi yönetilmemiş fiziksel (fazla çalışma, mekan uygunsuzlukları vb) ya da duygusal (isteklerin karşılanamaması, anlam yitimi vb) koşullar sonrasında oluşan bir sendrom olarak bilinir. Temel olarak duygusal yorgunluk ve bunun sonucunda iş ve diğer sorumluluklarını yerine getiremez duruma gelme söz konusudur. Dünya Sağlık Örgütü’nün tanımladığı ve tüm dünyaca kullanılan Uluslararası Hastalık Sınıflaması’nda halen bir hastalık olarak kabul edilmemekle birlikte hastalıklara zemin hazırlayabilecek faktörler arasında sayılmaktadır.
Tükenme sendromu kişinin enerjisini düşük hissetmesi, işini sevememe ve yaptığı işin kalitesini düşürecek derecede odaklanma eksikliği ile kendini gösterir. Bu durum kişinin bütün yaşamını etkileyecek dereceye gelebilir. Bu aşamadan önce giderilmezse, Tükenmişlik Sendromu farklı psikiyatrik bozukluklara neden olabilir ve tedavi gerekebilir.
Psikiyatri bölümünden doktorumuz Prof. Dr. Vedat Şar tarafından hazırlanan bilgilendirici yazımızda, tükenmişlik sendromu hakkında detaylı bilgi edinebilirsiniz.
Tükenmişlik Sendromu Belirtileri Nelerdir?
Tükenmişliğin belirtileri bireyde fiziksel ve ruhsal olarak görülebileceği gibi, toplumsal ilişkilerde, davranışlarda ve işin kendisinde de baş gösterebilir.
Tükenmişliğin fiziksel belirtileri şu şekilde sıralanabilir:
- Uyku düzeninde bozulmalar,
- Kilo değişimi; zayıflama ya da kilo alma,
- Yorgunluğun kronik hale gelmesi,
- Baş ağrıları,
- Hazımsızlık ve karın ağrısı,
- Normale göre sıklaşan solunum yolu enfeksiyonları ve
- Cinsel etkileşimde isteksizlik.
Ruhsal belirtiler ise:
- Normalde severek yapılan şeylerden keyif alamamak,
- Ani gelen kaygı ve öfke,
- Sakinleşememe,
- Çok çalışsa da başarısız hissetme.
Tükenmişliğe giren insanlarda sıklıkla gözlenen bir durum da çevresindeki herkesin ne olursa olsun çıkarlarına göre iş yaptığını düşünmektir. Sinizm olarak da adlandırılan bu durum, bir süre sonra kişinin en yakınlarıyla bile olan diyaloglarında şüphecilik göstermesine neden olabilir.
Tükenmişlik sendromu gösteren çalışanlar, iş yerinde tam verimli şekilde çalışamayacaklarından işin niteliği ve niceliğinde azalmalar görülür. Bunun olmamasını en baştan sağlamak iş verenin de yararınadır.
Tükenmişlik Sendromu Tanısı, Teşhisi Nasıl Koyulur?
Tükenmişlik Sendromu, Dünya Sağlık Örgütü’nün en son hazırladığı Uluslararası Hastalık Sınıflaması’nda (ICD-11) halen bir hastalık olarak gözükmemektedir. İşle ya da işsizlikle ilgili sorunlar arasında gözüken tükenmişlik, her ne kadar kendisi bir hastalık olmasa da belirli hastalıklara neden olabilmektedir. Tanı ve teşhis sırasında birlikte görülebilecek uyum bozuklukları, ruhsal travma ilişkili bozukluklar, depresyon ve kaygı bozukluklarının olup olmadığı dikkatle incelenmelidir.
Tükenmişlik Sendromu İlaçsız Tedavi Edilebilir mi?
En iyisi tükenmişlik sendromunu bir hastalığa neden olmadan, iş yerindeki zorluklarla baş etme yöntemlerinden kişiye en uygununu kendisi ile birlikte seçerek müdahele etmektir. Baş etme yöntemlerine ek olarak da, tükenmişliğe neden olabilecek kişisel kırılganlıkların giderilmesi ve sonrasında zorluklarla daha kolay başa çıkabilmesini sağlamak da ilaçsız müdahelenin bir aşaması olmaktadır.
Eşlik eden bir psikiyatrik bozukluk var ise ayrıca tanımlanıp uygun görülen ilaç tedavisi ve/veya psikoterapi yöntemlerine başvurulur.
Tükenmişlik Sendromu Kimlerde Görülür?
Her insan iş yerindeki durumlara aynı tepkiyi göstermeyebilir. Yapılan araştırmalara göre biliyoruz ki:
- 30-40 yaş altındaki bireyler bu yaş üzerindeki meslekdaşlarına göre tükenmişliğe daha yatkındır. Bu yaşa göre değişim, genelde iş alanındaki deneyime bağlanmakta olup o işte daha çok çalışmış kişilerin daha az çalışmışlara göre tükenmişliğe dayanıklılık kazandığı söylenebilir.
- Cinsiyete bakıldığında ise belirgin bir fark gözlenmemektedir. Buna karşın erkeklerin insanları daha çıkarcı bulduğu dikkat, çekmektedir.
- Bekarlar eşi olanlara oranla daha çok tükenmişliğe girmektedir.
- Herhangi bir stresle başa çıkmak için aktif yolları kullanan insanlar, daha savunmacı ve edilgen yolları kullananlara göre daha az tükenmişliğe girmektedir. Bu aktif yollardan özellikle yüz yüze kendini dile getirebilmeyi kullananlar en az tükenmişliğe giren kişilerdir. Stresten kaçınarak atlatmaya çalışan insanların ise en sık tükenmişliğe girdiği görülmektedir.
- Gündelik yaşamında kaygılı yapılarına göre hareket eden kişilerin iş yerindeki zorluklara karşı daha kırılgan olduğu bilinmektedir.
- Bireyin kendisinden bağımsız olarak da, iş yoğunluğunun karşılanamayacak derecede çok olduğu yerlerde çalışan kişilerde de tükenmişliğin çok görülmektedir. Özellikle doğrudan insanlara hizmet veren sektörlerde ve eğitim sektöründe tükenmişliğin arttığı gözlenmektedir.
Tükenmişlik Sendromu Nedenleri Nelerdir?
Tükenmişliğe sebebiyet veren artırıcı faktörler şöyle sıralanabilir:
- İşverence çalışanın altından kalkamayacağı derecede fiziksel ve ruhsal sorumluluk yüklenmesi,
- İş yerinde yapılması gereken işin hem insanlara hem de beşerî kaynaklara görece çok daha fazla olması,
- Ön görülen ya da önerilen olumsuzlukların, katı bir sistem içerisinde çözümlenememesi ya da değiştirilememesi,
- Yetersiz kurumsal destek mekanizmaları,
- Uyumsuz liderlik yöntemleri,
- Oturmamış kurumsal ahlaki değerler.
Tükenmişlik Sendromu Tedavisi Ne Kadar Sürer?
Tükenmişlik sendromu bir hastalık olmadığından tedavi süresine herhangi bir zaman biçmek güvenilir olmaz. Buna karşın, kişinin başa çıkma yöntemlerini öğrenip içlerinden en doğrusunu seçmesi, kişiliğindeki kırılgan yönlerin güçlendirilmesinin 3-6 ay içerisinde gözle görünür sonuçlar vermesi beklenir. Bu süre içinde bulunulan koşullar ve kişinin ruhsal özelliklerine göre değişebilir.
Tükenmişlik Sendromu Yönetilemezse Ne Olur?
Tükenmişliğe giren bireyler, iş ortamında sağlanabilecek uygun kontroller ile bu durumdan çıkabilir. Fakat bir sebepten bu kontroller yapılamaz ya da yeterli olamazsa birey majör depresyon, anksiyete bozukluğu, bedensel belirti bozuklukları ve travma sonrası stres bozukluğu da dahil pek çok psikiyatrik bozukluğa açık hâle gelebilir. Değişim sağlanamazsa kronik hale gelebilen bu süreç psikiyatrist müdahelesini gerektirecektir.
Tükenmişlik Tedavi Yöntemleri Nelerdir? Nasıl Tedavi Edilir?
Tükenmişlik sendromu ilaçlarla ya da sadece ilgili kişiye uygulanan psikoterapiyle yönetilemez. Tanım olarak hastalık olmadığından kendine özgü bir tedavisi de yoktur. Durumun saptandıktan sonra yönetilmesi ve sorunun giderilmesi iki ana başlıkta incelenir: kurum odaklı düzenlemeler ve çalışan odaklı düzenlemeler.
Kurum odaklı düzenlemelerin en önünde, kişi başına düşen iş miktarının azaltılması gelmektedir. Bunun da en kolay kolu daha fazla çalışanın istihdam edilmesidir. Bu düzenlemeler, kimi zaman gerçek yaşamda finansal kaygılardan ötürü tam olarak uygulanamasa da kâr-zarar dengesi gözetilerek işe alımlarda düzenlemeye gidilmelidir. Buna ek olarak, güncel teknolojinin kullanılması işyerinde daha verimli çalışma sağlayabilir. Esnek iş saatleri tükenmişliği oldukça azaltır. Bu aksiyonların alınması her ne kadar çok emek ve kaynak gerektirse de, iş veriminde tükenmişlik nedeniyle sonradan çıkabilecek azalmanın önüne geçmek toplamda daha olumlu sonuç verecektir.
Çalışan odaklı düzenlemelerde ise ruh sağlığı uzmanları yararlı olabilmektedir. Farkındalık eğitimleriyle, stresle başa çıkma yöntemlerinin öğrenilmesiyle ve kişilik özelliklerindeki kırılgan yönlerin daha sağlam iletişim becerileriyle güçlendirilmesiyle kişi içinde bulunduğu tükenmişlikten çıkarılabilir. Böylece başka bozukluklara neden vermesinin önüne geçilir.
Tükenmişlik Sendromu için Hangi Bölüme Gidilmelidir?
Tükenmişlik sendromu belirtileri yaşayan kişiler hastanemizin Psikiyatri bölümüne başvurabilirler.